Nowa Huta – wzorcowe miasto socjalistyczne
Huta Sendzimira (do 1990 roku Huta im. Lenina) w Nowej Hucie to drugi największy w Polsce zakład produkcji stali. W PRL-u zatrudnionych w niej było 40 tysięcy osób! Na potrzeby mieszkaniowe pracowników huty zbudowano od podstaw miasto – Nową Hutę, dziś liczącą 300 000 mieszkańców. Miasto zaczęto budować w 1949 roku, wyłączając z powiatu krakowskiego całą gminę Mogiła. Nowa Huta miała być miastem idealnym. Centrum – Plac Centralny powstał według koncepcji architektonicznej Tadeusza Ptaszyckiego oraz małżeństwa Ingardenów. Obszar centrum Nowej Huty obejmują osiedla promieniście rozlokowane (kształt gwiazdy) wokół placu Centralnego. Są to osiedla Centrum A, B, C, D (do roku 1958 roku osiedla nosiły nazwę A-31, B-31, C-31 i D-31). W zabudowaniach widać wyraźnie elementy nurtu socrealistycznego – ozdobniki fasad, attyki, wystające gzymsy, półkolumny.
W połowie 1949 roku – jeszcze bez planu architektonicznego – rozpoczęła się budowa pierwszych bloków na osiedlach A-1 Północ i Południe (dzisiejsze Willowe i Wandy) oraz A-0 (Na Skarpie). Projekt ten został jednak skrytykowany, ze względu na zbyt duże przestrzenie między zabudowaniami. Następne osiedla miały więc mieć bardziej zwartą budowę.
Decyzje o budowie huty i miasta na 11 tys. hektarów ziemi wywłaszczonych od miejscowych gospodarzy miały nie tylko podłoże ekonomiczne, ale i polityczne. Plan sześcioletni zakładał szybkie i gwałtowne uprzemysłowienie kraju. Kombinat metalurgiczny od 20 stycznia 1954 roku nosił imię Włodzimierza Lenina (Huta im.Lenina – HiL). Rozpoczął działalność 22 lipca 1954 roku. Wielkość produkcji na początku planowano na 1,5 a Nawet 2 mln ton stali rocznie. Zakład opierał się głównie na technologiach radzieckich, ale po 1956 roku zaczęły pojawiać się nowoczesne maszyny z Zachodu. W latach 60-tych XX wieku zwiększono plany produkcji stali do 5,5 mln ton. W tym czasie oddano do użytku najnowocześniejszy obiekt polskiego hutnictwa – walcownię slabing. Szczyt możliwości produkcyjnych kombinat osiągnął w 1978 r. – 6,5 mln ton stali. W wolnej Polsce hutnicy podjęli decyzję o nadaniu hucie imienia Tadeusza Sendzimira (HTS).
SCHRONY
W 1951 roku, gdy zagrożenie atakiem bronią atomową było jeszcze niewielkie, schrony określano jako przeciwlotnicze. Jednak już w połowie lat 50-tych, w związku z rosnącym zagrożeniem bronią jądrową rozpoczęła się akcja opracowania koncepcji inwestycji w przeciwatomowe budowle ochronne. Schrony miały powstać w 72 najbardziej narażonych na atak miastach. Z powodu kosztowności inwestycji liczbę miast zmniejszono do 30. W 1960 roku zaniechano realizacji budowy schronów w nowym budownictwie. Powrócono do ich budowy po kilku latach – w nowo powstających zakładach przemysłowych z zakresu energetyki i górnictwa, a także przemysłu ciężkiego i maszynowego.
W najbardziej narażonych miastach schrony miały zapewnić bezpieczeństwo połowie mieszkańców. W Nowej Hucie w latach 1953-1960 powstało prawie 250 schronów, głównie pod budynkami mieszkalnymi. Jednym z pierwszych był schron w budynku biurowym na os. Zgody. W czasach PRL mieściła się w nim siedziba Dzielnicowej Rady Narodowej, dziś – Urząd Miasta.
Schrony miały zapewnić bezpieczeństwo przed działaniem bomb burzących, chemicznych oraz broni jądrowej – a konkretnie fali uderzeniowej i promieniowania.
Nowa Huta i jej kombinat był miejscem strategicznym, dlatego miał bardzo rozbudowaną strukturę obrony przeciwlotniczej.
Dziś możliwe jest odwiedzenie schronów pod budynkami administracyjnymi S i Z (S – budynek „socjalny”, Z – budynek „zarządu”). Budynki zwane przez mieszkańców „Watykanem” mieszczą się przy głównej bramie, a łączy je podziemny tunel, który pełnił rolę komunikacyjną.
Budynki „Watykanu” są z zewnątrz identyczne, jednak w środku różnią się standardem. Budynek „Z” był przeznaczony dla zarządu, w środku uderza więc bogate zdobnictwo, marmur i szlachetne gatunki drewna, zaś w budynku „S” lamperia i lastriko. W „watykańskim” schronie jest w idealnym stanie zachowane stanowisko dowodzenia z kompletnym wyposażeniem. W przypadku zagrożenia miały w nim przebywać osoby odpowiedzialne za nadzór nad procesami technologicznymi oraz prowadzące akcję ratunkową. Centrum dowodzenia składa się z wielu pomieszczeń: sali dowodzenia i punktu przyjmowania meldunków, centrali telefonicznej oraz kancelarii i sala szkoleniowa pracowników Obrony Cywilnej. Możliwa jest również eksploracja schronu dla pracowników kombinatu.
Na temat nowohuckich schronów i całej Nowej Huty powstało wiele mitów. Wielu starszych mieszkańców nadal utrzymuje, że pod Nową Hutą istnieje drugie, podziemne miasto. Do dziś panuje również przekonanie, że decyzja o powstaniu kombinatu pod Krakowem spowodowana była chęcią odwetu władz komunistycznych na Krakowianach za wyniki głosowania w referendum ludowym w 1946 r., oraz wyborów do sejmu w 1947 r. Zbudowanie tak wielkiego zakładu w pobliżu Krakowa miało spowodować napływ robotników z całej Polski i zmienić Kraków w miasto robotnicze.
Zwiedzanie schronów jest możliwe dzięki Małopolskiemu Stowarzyszeniu Miłośników Historii „Rawelin”.
Źródła:
Nowa Huta 1949+, kier. Projektu Paweł Jagło, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków, 2013
Atomowa Groza. Schrony w Nowej Hucie, Tomasz Mierzwa, Zbigniew Semik, Kraków, 2015
WIZYTA MAJ 2017 r.
Text: Pavko & Atlantis
Foto: Pavko
