Pomnik Petrova Gora (oryginalna nazwa – Pomnik Powstania Ludu Banoviny i Kordunu) to kilkupiętrowy monument autorstwa Vojina Bakića, powstały w 1981 roku w celu upamiętnienia poległych w walkach partyzanckich z ustaszami w latach 1941-1942.

Petrova Gora – Tło historyczne – II wojna światowa

Na początku lata w roku 1941 etniczni Serbowie w nowo utworzonym Niepodległym Państwie Chorwackim (NDH) zaczęli być przymusowo usuwani ze swoich domów i deportowani do Serbii przez milicjantów ustaszy (chorwacki ruch ultranacjonalistyczny). Ustasze, kierując się ideologią rasową zamordowali w obozach koncentracyjnych około 300 tysięcy ludzi (głownie Żydów, Serbów i Romów) i byli odpowiedzialni za holokaust w NDH. Ofiarami byli również członkowie chorwackiego ruchu oporu i przeciwnicy rządu.

Etniczno-serbscy chłopi w rejonie Kordun i Banovina obawiali się, że czeka ich taki sam los. W lipcu 1941 roku przedstawiciele Komunistycznej Partii Chorwacji spotkali się w okolicy pasma Petrovej Gory, gdzie została podjęta decyzja o powstaniu.

Po utworzeniu sojuszu partyzanci Korduna (grupa liczyła około 2500 osób) założyli kwaterę główną w pobliżu szczytu Mali Petrovac w paśmie górskim Petrova Gora. Stworzono tam fortyfikacje oraz całą infrastrukturę. Wybudowany został nawet kompleks szpitali wojskowych.

Na Petrovą Gorę przybyło około 15000 osób (mężczyzn, kobiet i dzieci) aby znaleźć ochronę w twierdzy. Powstanie oficjalnie rozpoczęło się 27 lipca 1941 r.

W odpowiedzi na powstanie ustasze rozpoczęli akcję „Petrova Gora”. Ofensywa miała na celu uwolnienie regionu od ruchu oporu. Opór ostatecznie przełamano w kwietniu 1942 r. W trakcie akcji zginęło około 300 powstańców. Wiele osób zostało pojmanych i wysłanych do obozów koncentracyjnych.

Budowa pomnika Petrova Gora

Pierwsze plany utworzenia pomnika upamiętniającego wydarzenia na Petrovej Gorze pojawiły się tuż po wojnie. Monument miał pojawić się na szczycie Mali Petrovac. Symboliczny kamień węgielny położył w pobliżu szczytu w 1946 roku Ivan Ribar – przewodniczący Jugosłowiańskiego Zgromadzenia Narodowego. Deficyt środków finansowych i brak planów architektonicznych uniemożliwił jednak szybką budowę pomnika.

Konkurs na projekt zorganizowano dopiero w 1970 roku. Założenia projektu były następujące: budowla miała górować nad okolicznymi lasami i pełnić funkcję punktu widokowego. Do momentu zakończenia konkursu w 1971 roku komisja otrzymała 17 prac konkursowych.

Pierwszą nagrodę otrzymał młody architekt Igor Toš. Projekt został jednak oceniony jako zbyt kosztowny, ponieważ przedsięwzięcie miało zostać sfinansowane głównie przez publiczne datki od mieszkańców.

W rezultacie projekt budowy pomnika został ponownie wstrzymany. Lata później, w 1974 r. ponowiono konkurs, którego założeniem było wyłonienie praktycznego i wydajnego rozwiązania. Do zaprezentowania projektu zaproszono tylko autorów trzech najlepszych projektów z pierwszego konkursu.

Poprzedni laureat Igor Toš odmówił udziału w drugim konkursie. Zwycięzcą został Vojin Bakić – chorwacki rzeźbiarz pochodzenia serbskiego.

Budowę pomnika Petrova Gora rozpoczęto natychmiast, ponieważ monument miał powstać w zaledwie 11 miesięcy (sic!).

Było to niemal niemożliwe do zrealizowania. Konstrukcja pomnika była niezwykle złożona. Oprócz tego konieczna była budowa utwardzonej drogi prowadzącej na szczyt góry, zapewnienie wody, energii elektrycznej i infrastruktury.

Podczas prac przy pomniku Bakić był często spotykany na miejscu, gdzie osobiście nadzorował projekt. Finansowanie uzyskano ze środków publicznych i prywatnych, jak również z pożyczki zaciągniętej przez Jugosławię od Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

Ostatecznie nie dotrzymano terminu, a budowę budynku oficjalnie ukończono dopiero 4 października 1981 r. w 40 rocznicę powstania partyzanckiego szpitala na Petrovej Gorze. W ceremonii otwarcia wzięło udział ok. 4000 osób, a uroczyście zainaugurował ją przewodniczący parlamentu Jure Bilić. Jednak w momencie ceremonii prace (głównie wewnątrz budynku) nie były całkowicie zakończone. Z powodu zamieszania politycznego, które nastąpiło w latach 80-tych po śmierci Josipa Broz Tito projekt nigdy nie został zrealizowany w całości.

W czasie swojej pół-kompletności pomnik Petrova Gora składał się z 37-metrowej betonowej konstrukcji pokrytej panelami ze stali nierdzewnej (materiał został sprowadzony ze Szwecji), ułożonych w pięciu podłużnych, falistych warstwach. Wewnątrz, na tysiącach metrów powierzchni, miała znajdować się sala kongresowa na 250 osób, biblioteka, czytelnia, kawiarnia i muzeum.

Większość z tych udogodnień nie została nigdy w pełni zrealizowana. W muzeum znajdowały się jednak cenne artefakty: setki dokumentów i reliktów związanych z walkami na Petrovej Gorze.

Wojna na Bałkanach

Wraz z wybuchem wojny na Bałkanach w latach 90-tych pomnik Petrova Gora popadł w ruinę i został zaatakowany przez wandali. W ciągu następnych dziesięcioleci został całkowicie zniszczony i rozkradziony, a wszystkie jego historyczne artefakty i relikty znajdujące się w muzeum i archiwach zostały zabrane lub zniszczone.

Do dziś monument Petrova Gora nadal nie jest objęty oficjalną ochroną, a ze względu na niejasne prawa własności popada w dalszą degradację.

Petrova Gora w kulturze masowej

Pomnik pojawia się w wielu dziełach sztuki, kolekcjach fotograficznych i innych projektach multimedialnych. Wizerunek Petrovej Gory widnieje na okładce debiutanckiego albumu nowozelandzkiego psychodelicznego zespołu „Unknown Mortal Orchestra” .

Petrova Gora została również wykorzystana jako tło filmowe w serialu Netflix „Tribes of Europa” (Plemiona Europy), który miał swoją premierę w 2021 roku.